क) अनुकरणात्मक शब्द (Onomatopoeic Words)
अनुकरणात्मक शब्द भनेको कुनै वस्तु वा पदार्थको आवाज तथा व्यवहारको नक्कल गर्ने शब्द हो। यस्ता शब्दहरू ध्वनि वा दृश्यमा आधारित हुन्छन्। Onomatopoeic words are words that imitate the sound or behavior of an object or substance. These words can be based on sound or visual representation.
उदाहरणहरू (Examples):
- खुरुखुरु (khurukhuru) - लेख्नु/हिँड्नु/कुनै काम गर्नु (Writing/Walking/Doing something)
- खलखली (khalkhalee) - पसिना आउनु (Sweating)
- गजक्क (gajakka) - हुनु (Happening suddenly)
- घुटुक्क (ghutukka) - निल्नु (Swallowing)
- हरहर (harhara) - तिर्खा लाग्नु (Feeling extremely thirsty)
- घत्रक्क (ghatrakka) - खस्नु (Falling down)
- चिरबिर (chirabira) - चरा कराउनु (Birds chirping)
वाक्यमा प्रयोग (Usage in Sentences):
- थरथर = उनीहरू डरले थरथर काँपिरहेका छन् (They are shivering with fear).
- थचक्क = अर्चना खाटमा थचक्क बसी (Archana sat down abruptly on the bed).
- फटाफट = हरि फटाफट हिँड्दै छ (Hari is walking very quickly).
ख) पारिभाषिक शब्द (Technical/Specialized Words)
खास खास क्षेत्रमा चल्ने, विशिष्ट अर्थमा प्रयोग हुने तथा परिभाषामा दिएर शब्दको अर्थ थाह पाइने शब्दलाई पारिभाषिक शब्द भनिन्छ। Technical words are specific terms used in particular fields, with precise meanings that can be understood through their definition.
उदाहरणहरू (Examples):
- वैधानिक (vaidhanik) - विधान वा नियमअनुसारको कुरा (According to law or regulations)
- निर्दलीय (nirdaleey) - कुनै राजनीतिक दलको व्यवस्था नगरिएको (Non-partisan)
- नागरिकता (nagarikta) - नागरिक हुनुको भाव वा अवस्था (Citizenship)
- परीक्षण (pareekshan) - चेक, जाँच गर्ने काम (Examination or testing)
- पत्रकार (patrakar) - लेख, रचना, समाचार आदिको सङ्कलन सम्पादन तथा प्रकाशन गर्ने व्यक्ति (Journalist)
ग) प्राविधिक शब्द (Technical/Professional Words)
कुनै पनि किसिमको विज्ञान, प्रविधि तथा शिल्पकला आदिसँग सम्बन्धित रहेका शब्दहरू प्राविधिक शब्द हुन्। प्राविधिक शब्दहरू पनि पारिभाषिक किसिमका हुन्छन्। Technical words are related to science, technology, and various arts, specifically terms used in professional or technical fields.
उदाहरणहरू (Examples):
- रेडियो (radio) - तारको सम्बन्ध नभैई बिजुलीको सहायताबाट टाढाटाढाको खबर आदि प्रसारण गर्ने एक यन्त्र (A device that broadcasts news from far away using electricity)
- प्रसारण (prasaran) - व्यापक रूपमा फैलाउने वा प्रचारप्रसार गर्ने काम (Broadcasting or widespread dissemination)
- विषाणु (vishanu) - विषालु वा सङ्क्रामक रोग सार्ने सूक्ष्म जीव (Virus - microscopic organism causing infectious diseases)
- कीटाणु (kitanu) - रोग उत्पन्न गर्ने सूक्ष्मदर्शी सजीव वस्तु (Pathogen - microscopic living organism causing diseases)
- जीवाणु (jivanu) - अनेक प्रकारको रोग उत्पन्न गर्न सक्ने जीवनशक्तियुक्त सूक्ष्म जीव (Bacteria - microscopic living organisms capable of causing various diseases)
- शल्यक्रिया (shalyakriya) - चिरफारद्वारा शारीरिक उपचार गरि ठीक पार्ने काम (Surgical operation - medical treatment through surgical intervention)
वाक्यमा प्रयोग (Usage in Sentences):
- प्रश्नावली = सर्वेक्षण गर्न सबै प्रश्नावली तयार पारिएको छ (Survey questionnaire prepared)
- बहुमुखी = देवकोटा बहुमुखी प्रतिभा भएका व्यक्ति थिए (Devkota was a multi-talented person)
- परिपत्र = शिक्षा मन्त्रालयबाट कोरोना महामारीको समयमा विद्यालय बन्द गर्न सबै स्थानीय तहलाई परिपत्र गरिएको छ (Circular issued by the Ministry of Education)
- मसौदा = संविधानको मसौदा तयार गर्न विभिन्न विद्वानको सहयोग लिइएको थियो (Draft of the constitution)
- समानान्तर = समानान्तर चतुर्भुज बनाउने प्रयासमा अभिषेकले तीन दिन बितायो (Parallel quadrilateral)
घ) श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द (Homophones)
सुन्दा एउटै जस्तो लाग्ने तर भिन्न अर्थ जनाउने शब्द श्रुतिसमभिन्नार्थक शब्द हुन्। Homophones are words that sound the same but have different meanings.
उदाहरणहरू (Examples):
- आँसु (aanshu) - अश्रु / आशु (ashhu) = छिटो (Tears / Quick)
- बाग (baag) - बगैँचा / बाघ (bagh) = हिंस्रक जन्तु (Garden / Tiger)
- बीस (bees) - अङ्क २० / विष (vish) = जहर (Number 20 / Poison)
- बा (ba) - पिता / वा (va) = अथवा (Father / Or)
- गर्व (garva) - अभिमान / गर्भ (garbha) = कोख (Pride / Womb)
ङ) पर्यायवाची शब्द (Synonyms)
कुनै शब्दको समान अर्थ दिने शब्दलाई पर्यायवाची शब्द भनिन्छ। Synonyms are words that have the same or similar meaning.
उदाहरणहरू (Examples):
- मान्छे = नर, मानिस (Human = Man, Person)
- स्कुल = विद्यालय, पाठशाला (School = Educational Institution)
- जल = पानी, सलिल (Water = Liquid, Aqua)
च) विपरीतार्थक शब्द (Antonyms)
उल्टो अर्थ दिने शब्दलाई विपरितार्थक शब्द भनिन्छ। Antonyms are words that have opposite meanings.
उदाहरणहरू (Examples):
- स्वर्ग (swarga) = नर्क (narak) (Heaven = Hell)
- उच्च (uccha) = नीच (neecha) (High = Low)
- चढ्नु (chadnu) = झर्नु (jharna) (Climb = Descend)
- चोर (chor) = साधु (sadhu) (Thief = Saint)
- जित्नु (jitnu) = हार्नु (harna) (Win = Lose)
छ) अनेकार्थी शब्द (Polysemous Words)
कुनै शब्दको एउटा मात्रै अर्थ नलागेर धेरै अर्थ लाग्ने शब्दलाई अनेकार्थी शब्द भनिन्छ। Polysemous words are words that have multiple meanings depending on the context.
उदाहरणहरू (Examples):
- ताप (taap) = दु:ख / तातो (Hot / Sorrow)
- दर (dar) = भाउ / तीजमा खाने दर (Rate / Specific food item)
- हार (haar) = पराजय / लहर / माला (Defeat / Wave / Garland)
- मास (maas) = महिना / दाल / मास्ने काम (Month / Lentils / Cooking)
ज) लघुतावाची शब्द (Diminutive Words)
कुनै बस्तुको सानो रूप बुझाउने शब्दलाई लघुतावाची शब्द भनिन्छ। Diminutive words are words that represent a smaller or more intimate version of something.
उदाहरणहरू (Examples):
- झोला (jhola) → झोली (jholi) (Bag → Small bag)
- डालो (daalo) → डाली (daali) (Basket → Small basket)
- पुस्तक (pustak) → पुस्तिका (pustika) (Book → Booklet)
- अचार (achaar) → पित्को (pitko) (Pickle → Small pickle)
- खुकुरी (khukuri) → कर्द (karda) (Knife → Small knife)
झ) उखान (Proverbs)
लोकजीवनमा प्रचलित कथन वा उक्तिलाई उखान भनिन्छ। उखानलाई लोकोक्ति, आहान, कहावत पनि भनिन्छ। Proverbs are traditional sayings or expressions that convey wisdom or advice from folk life.
उदाहरणहरू (Examples):
- अड्को पड्को तेलको धूप (Adko padko telo ko dhup) - A saying about uncertainty
- अरूको लाख आमाको काख (Aruko laakh aamako kaakh) - A saying about maternal love
- आफू नमरी स्वर्ग देखिन्न (Aafai namaree swarga dekhinna) - One cannot see heaven without experiencing it
वाक्यमा प्रयोग (Usage in Sentences):
- एक हातले ताली बज्दैन = परिवार राम्रोसँग चलाउन श्रीमान र श्रीमतीले एकअर्कालाई साथ दिनुपर्छ (It takes two to tango - Cooperation is key in a family)
ञ) टुक्का (Idiomatic Expressions)
लाक्षणिक अर्थ लाग्ने रसिलो झरिलो वाक्यांश टुक्का हो। अभिव्यञ्जनपूर्ण टुक्रे वाक्यलाई टुक्का भनिन्छ। Idiomatic expressions are figurative phrases with deeper, often humorous or metaphorical meanings.
उदाहरणहरू (Examples):
- आलु खानु = मर्नु / असफल हुनु (To eat potato = To fail / Die)
- ज्यान दिनु = मरिहत्ते गर्नु (To give life = To sacrifice)
- डाडुमा पानी तताएर मर्नु = हुतीहारा हुनु (Boiling water in a stone = To be in extreme difficulty)
- जहाज डुब्नु = बर्बाद हुनु (Ship sinking = To be ruined)
- थाङ्नामा सुताउनु = धोका दिनु / झुक्याउनु (To make sleep on a plank = To deceive)
वाक्यमा प्रयोग (Usage in Sentences):
- पाउ मोल्नु = कार्यकर्ताहरू आफ्नो काम सफल पार्न नेताको पाउ मोल्न तयार हुन्छन् (To polish someone's feet = To curry favor)
- धोती न टोपी हुनु = चोरबाटो प्रयोग गरेर अमेरिका जान लाखौँ खर्च गरेको हरि अहिले धोती न टोपी भएको छ (To be neither dhoti nor cap = To be completely lost)
- दिन फर्कनु = दु:खमा बाल्यकाल बिताएको हरिको अहिले दिन फर्किएको छ (Day turning = Fortunes changing)
